خوب گوش کردن، گام اول گفتگوست

یک مربی توانا در زمینه ایجاد فرصت برای بحث و گفتگو میان نوآموزان قبل از هر فعالیتی ابتدا باید کودکان را با خوب گوش کردن آشنا کند و به درستی بداند که گوش دادن با شنیدن فرق دارد.

مرجان رضایی که از سال‌ها تجربه مربیگری ادبی و فرهنگی در مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برخوردار است در ادامه این موضوع می‌گوید: “در شنیدن، همه صداها را می‌شنویم ولی به آنها توجه نمی‌کنیم ولی در گوش دادن از بین همه‌ صداها، فقط به یک صدا توجه می‌کنیم. بنابراین با کودکان برای حضور فعال و مسالمت آمیز در بحث و گفتگو باید خوب گوش کردن را تمرین کرد.”

وی که برگزیده بخش بین‌المللی جشنواره قصه گویی رضوی نیز هست در باره این نکته‌ که اصولاً چه مباحثی برای کودکان در حوزه بحث و گفتگو قابل درک و فهم است تا مربیان در آن حوزه‌ها با بچه‌ها کار‌ کنند می‌گوید: “مربی باید از طریق بازی یا قصه گویی، درست نقد کردن و همچنین نقد شنیدن و انتقاد پذیری و به ویژه رازداری را در کودکان تقویت نماید. بچه‌ها باید اعتماد لازم را نسبت به یکدیگر و نسبت به مربی کسب کنند. بعد از این مراحل برای انجام بحث و گفتگوی لذت بخش و مؤثر ابتدا موضوعات مورد علاقه کودکان را انتخاب نماید.  موضوعاتی که در سطح فهم و درک همه کودکان گروه باشد. ابتدا صحبت‌های تک تک کودکان را در مورد موضوع مورد بحث بشنود. سپس اجازه دهد بچه‌ها آزادانه نظر خودشان را مطرح کنند. مربی نقش راهنما را دارد و هرجا که گفتگو از موضوع اصلی خارج می‌شود، بحث را به سمت موضوع هدایت نماید.”

مرجان رضایی در باره اینکه چطور می‌توان کودکانی که جمع گرا نیستند و بیشتر در خودشان فرو می روند یا خجالتی هستند را دعوت به گفتگو کرد تا آنها هم مشارکت کنند در ادامه گفتگو با سایت پاپالو افزود: “کودکانی که جمع گرا نیستند و به قولی درونگرا یا خجالتی هستند، با شیوه‌های مختلف از جمله دادن مسئولیت به آنها، می‌توان آنان را وارد جمع کرد. مثلاً در جلسه اول به یکی از آنها بگوید امروز حرف‌های دوستانت را تو هرطور دوست داری مرتب و یادداشت کن. ما میدانیم که نوآموزان سواد نوشتن ندارند اما با راهنمایی مربی میتواند مثلاً روی یک کاغذ علامت درخت بگذارد که مریم امروز در باره درختان صحبت کرد. جلسه بعد نوبت صحبت کردن هر یک از بچه‌ها را به او بسپارد و همین طور  در جلسات بعدی مسئولیت‌های بیشتر به کودکان سپرده شود تا اینکه به تدریج با جمع همسو شود و در بحث هم مشارکت کند. البته در چنین مواقعی ترجیح من انجام یک کار اقدام پژوهی و یافتن دلیل علمی و راهکارهای مناسب است.”

مرجان رضایی که داور بخش اقدام‌‌پژوهی نیز بوده در باره چگونگی تحریک و تقویت کنجکاوی بچه‌ها به منظور توجه به دنیای اطراف خود و ایجاد پرسش در ذهن آنها و نحوه پاسخگویی مربی به آن نیز افزود: “اقدام پژوهی‌ای که بنده در سال ۹۸ انجام دادم و برگزیده بخش کشوری هم شد، با همین موضوع بود: «راهکارهای تقویت مهارت پرسشگری در کودکان» که از طریق مشاهده و مصاحبه با والدین و تعدادی از معلمان و سایر مربیان دریافتم که کودکان اغلب بی‌دقت و بی‌توجه هستند. تجربیات، مطالعات و تحقیقات نشان می‌دهند که بهترین مکان و مجال برای تقویت روحیه پرسشگری، کلاس‌های درس و مدرسه است. معلم و یا مربیِ توانمند با هنر خود می‌تواند درایجاد و تقویت این روحیه کمک مؤثری باشد. دراین راستا، خود معلم و مربی باید از روحیه‌ جستجوگر و پرسشگر بودن برخوردار باشد تا بتواند شرایط لازم در تدریس و کلاس خود را فراهم آورد و ذهن خلاق کودکان را به تحرک و پویایی وادارد.”

او سپس تأکید کرد: “نبود امکانات کافی در مدارس و حجم کتاب‌های درسی و نبود وقت کافی در کلاس، این مجال را از معلمان می‌گیرد که بتوانند در زمینه رشد فکری و تقویت کنجکاوی و پرسشگری دانش آموزان نقش بسزایی داشته باشند. بنده در این اقدام پژوهی از طریق انتخاب قصه‌های مناسب با رویکرد آموزش‌های علمی، برگزاری جلسات روخوانی کتاب با عنوان “کلاه کتابخوان”، بازی با رنگ، تقویت حس بینایی و شنوایی با برگزاری گردش علمی در پارک، تقویت حس بویایی با انواع گیاهان معطر خشک، خلق یک شخصیت به روشی خلاقانه و متفاوت که بچه‌ها را جذب کرده و کنجکاوی آن‌ها را برانگیزد با عنوان دکتر بوک (به مطب دکتر بوک خوش آمدید) تا حدودی توانستم مهارت پرسشگری را در کودکان کلاسم تقویت کنم .”

نقطه نظرات شما، روشنگر ادامه مسیر ما

یکی از مهمترین باورهای گروه برنامه‌ریزی و تولید بسته تربیت و یادگیری “من می‌دانم من می‌توانم” که در جایگاه خود نوعی مزیت محسوب می‌شود این است که دو گروه در مورد بسته‌ها اظهار نظر می‌کنند و ما به نقطه نظرات آنان در راستای بهبود کار توجه داریم.

محمد ناصری دبیر و عضو شورای هم‌فکری و برنامه‌ریزی این بسته تربیت و یادگیری با بیان این مطلب در جمع مربیان منطقه ۱۸ آموزش و پرورش تهران گفت: “هر بسته تربیت و یادگیری مزایای خود را دارد، اما در مورد بسته ما، نظرات این دو گروه بسیار مهم است. یک گروه افرادی هستند که در کف کلاس مثل مربیان عزیز حضور دارند و گروه دوم کارشناسانی که بیرون از گود نشسته‌اند و در مورد حوزه‌های مختلف کارشناسی انجام می‌دهند و هر دو ذی‌حق هستند که این بسته را از هر جهتی نقد کنند. اگر یک بسته تولید شود و چندین سال به صورت مداوم همان بسته تولید و منتشر شود و کسی به محتوای آن توجه و عنایتی نداشته باشد، خیلی رشد نکرده و پویا نیست.”

ناصری در این زمینه افزود: “این در حالی است که بسته‌ها باید مورد توجه قرار گرفته و چه از سوی مربیان در کف کلاس و چه از سوی کارشناسان بیرونی، نقدها صورت بگیرد تا بسته مورد نظر روز به روز از موقعیت بهتری برخوردار شود. بنابراین به اعتقاد ما یک بسته موفق باید به طور مرتب مورد ارزیابی قرار بگیرد.”

مدرس کارگاه توانمندسازی مربیان منطقه ۱۸ شهر تهران در ادامه همین موضوع تأکید کرد: “ما خدا را شاکر هستیم که بسته ما سه بار تجدید چاپ شده است و در عین سه بار به طور کلی تغییراتی در آن رخ داده است. همانطور که عرض کردم آن دو دسته بررسی و نقد خود را انجام می‌دهند و حرف‌های خود را به ما منتقل می‌کنند، که البته مهمترین آن مربیان هستند و بعد از آن نیز کارشناسانی هستند که بسته را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار می‌دهند. ما خوشحالیم که بازخوردهایی را از کارگاه‌هایی که داشتیم و جاهای دیگر از مخاطبان خود می‌گیریم و بازخوردها را اعمال کرده و آن را ارائه می‌کنیم.”

این نویسنده و دبیر بسته سپس به نکته مهم دیگری در باره یک بسته موفق که همانا ارتباط با مخاطبان است اشاره کرد و یادآور شد: “به نظر من فقط رابطه‌ یک بسته موفق با مخاطب، در کارگاه نیست. حتی اگر از ابتدای کارگاه تا پایان کارگاه گفتگو صورت بگیرد و کارگاه‌ها سالی یک بار نیز برگزار شود، باز هم این کار کفایت نمی‌کند و باید چیزهای دیگری وجود داشته باشد که این ارتباط به صورت مستمر باشد. ما برای این موضوع دو راهکار اندیشیده‌ایم؛ اولین مورد همان داشتن یک کانال ارتباطی و اطلاع رسانی در ایتا هست که همه‌ مربیان، مدیران و مؤسسان در آنجا عضو باشند و علاوه بر مطالعه تازه‌ترین اخبار، از تجربه‌های همکاران نیز به صورت متن، عکس و یا کلیپ‌های صوتی و تصویری استفاده کنند. علاوه بر این سایت مرکز جامع تخصصی تربیت و یادگیری کودک هم در اختیار شما هست که در این سایت، علاوه بر اخبار از مطالب متنوع علمی به شکل‌ نظرات متخصصان، کارشناسان و اندیشمندان حوزه کودکان ارائه می‌شود. در این سایت بخش‌ها و جزئیات متنوع و متعددی پیش بینی شده که انتظار می‌رود مربیان محترم از این محتواها در راستای بهبود فعالیت‌های خود بهره لازم را ببرند.”

فعالیت‌های مداد کاغذی، یادگیری‌های شفاهی را تثبیت می‌کند

هدف از فعالیت‌های مداد کاغذی تثبیت آموزش‌های شفاهی، نحوه صحیح به دست گرفتن مداد، نحوه صحیح رنگ آمیزی، آشنایی با مفاهیم فضایی چپ، راست، بالا، پایین، تقویت ماهیچه‌های ظریف انگشتان، هماهنگی چشم و دست  تقویت مهارت‌های جسمی وحرکتی است.

اسما افضلی، مربی پیش دبستان با بیش از ۱۰ سال سابقه و تجربه کار با کودکان با بیان این مطلب درباره اهمیت فعالیت‌های مداد کاغذی گفت: “فعالیت‌های مداد کاغذی فقط محدود به نقاشی و خط خطی کردن روی کاغذ نمی‌شود و مربیان عزیز می‌دانند که مچاله کردن، قیچی کردن، خرد کردن کاغذ با دست برتر جهت دست ورزی، به حرکت درآوردن کاغذ برای شنیدن صدای آن و ایجاد صدای باران جهت تقویت حس شنوایی و قدرت تشخیص، نقطه گذاری، ساخت اوریگامی و  پررنگ کردن نقطه چین‌ها جهت هماهنگی چشم و دست (فراستیک)‌ نیز می‌شود.”

او که کارشناس روانشناسی است و در مجتمع آموزشی دخترانه سما شهر شیراز فعالیت می‌کند درباره چگونه ارتباط گرفتن نوآموزان با این فعالیت افزود: “در پیش دبستانی فعالیت‌های مداد کاغذی شامل خلاقیت، آواورزی، علوم، لوحه نویسی، مهارت‌های زندگی، ریاضی و کاردستی می‌باشد. برای آموزش نوآموزان در ابتدا باید بدانیم در هر زمینه میزان دانش و آگاهی نوآموز در چه حد و اندازه‌ای است، آنگاه در حد توان خودش با روش‌های مختلف آموزشی میزان اطلاعات نوآموزان را ارتقا  دهیم.”

این مربی که تجربه کار با کودکان در پيش دبستان‌های دیگر را نیز دارد معتقد است: “فعالیت مداد کاغذی در صورتی که فقط به صورت رنگ آمیزی با مداد رنگی باشد باعث دلزدگی نوآموزان می‌شود.  برای همین باید از روش‌های خلاقانه استفاده کرد تا نوآموزان ترغیب شوند. برای مثال مربی باید بداند که نوآموزان استفاده از رنگ انگشتی و ماژیک را به دلیل سریعتر به نتیجه رسیدن رنگ‌آمیزی بسیار دوست دارند.”

وی تأکید کرد: “کاغذهای رنگی جذابیت بیشتری برای نوآموزان دارند و بخاطر نازک بودن‌شان برای فعالیت‌های خلاقانه مانند اوریگامی، مچاله کردن و کاردستی اغلب مورد استفاده قرار می گیرند.”

اسما افضلی در پایان تأکید کرد: “در پیش دبستانی، ما انواع خط را به نوآموزان یاد می‌دهیم. در بسیاری از موارد که تصاویر بزرگ هستند می‌توانیم برای رنگ آمیزی از نقطه گذاری، خط خوابیده، خط کج، خط ایستاده، خط شکسته، خط خمیده و از پاستل به جای مداد رنگی استفاده کنیم.”

مهارت حل مسئله را با مثال‌های قابل فهم توضیح بدهیم

با توجه به وجود چهار مرحله در مهارت حل مسئله یک مربی می‌تواند، این چهار مرحله یعنی (شناسایی مشکل، تجزیه و تحلیل، ارائه راه‌حل و ارزیابی) را به زبان ساده و با استفاده از مثال‌های قابل فهم برای نوآموزان توضیح دهد و به نوآموزان در این زمینه کمک کند تا به یک نتیجه مطلوب برسند.

دکتر اصغر شمسی پور روانشناس، مشاور و روان درمانگر با بیان این مطلب گفت: “استفاده از بازی‌ها و فعالیت‌های گروهی که نیاز به حل مسئله دارند، موجب تقویت این مراحل خواهد شد. مثلاً می‌توان از پازل‌ها یا بازی‌های ساخت‌وساز استفاده کرد. همچنین مربی باید از پرسش‌های باز استفاده کند تا بچه‌ها به فکر کردن در مورد راه‌حل‌های مختلف تشویق شوند.”

وی در باره این نکته که اگر کودکان و نوآموزان در یکی از این مراحل دارای ضعف بوده و امکان انجام صحیح آن مرحله را نداشته باشند مربی چگونه می‌تواند در آن مرحله به کودک کمک لازم را بکند تا کار به سرانجام صحیح برسد نیز افزود: “اگر کودکان در مرحله‌ای از حل مسئله مشکل داشتند، مربی می‌تواند از سوالات هدایت‌کننده استفاده کند تا آنها را به سمت درک درست‌تری از مسئله سوق دهد. به عنوان مثال، از آنها بپرسد “فکر می‌کنید چه کارهایی ممکن است انجام دهید تا این مشکل حل شود؟” همچنین، می‌توان با استفاده از نمونه‌ها و مثال‌های مشابه، الگوهایی برای آنها ایجاد کرد.”

دکتر شمسی پور که در حوزه کودکان نیز فعال است در خصوص ایجاد تنوع توسط مربی در زمینه مهارت تفکر و حل مسئله افزود: “مربی می‌تواند فعالیت‌های مختلف و خلاقانه‌ای را طراحی کند که شامل بازی‌های حرکتی، داستان‌گویی و کاردستی باشد. این فعالیت‌ها می‌توانند به شکل یک داستان یا ماجراجویی باشد که کودکان در آن نقش‌آفرینی می‌کنند. همچنین می‌توان از فناوری‌های نوین مانند تصاویر متحرک یا اپلیکیشن‌های آموزشی مناسب برای سنین پیش‌دبستانی استفاده کرد تا جذابیت یادگیری افزایش یابد.”

او همچنین در باره این موضوع که یک مربی چطور می‌تواند مسائل صحیحی را که مرتبط با توانایی و قابلیت‌های بچه‌ها است شناسایی کرده و در زمینه مهارت تفکر از آنها در کلاس استفاده کند یادآور شد: “مربی باید به دانسته‌ها و تجربیات کودکان توجه کند و با مشاهده و گفت‌وگو با آنها، مسائل مرتبط با زندگی روزمره و علاقه‌مندی‌هایشان را شناسایی کند. می‌توان از فعالیت‌های عملی و انتقال به زندگی واقعی آنان مانند سؤال در مورد بازی‌ها استفاده کرد.”

دکتر شمسی پور در پایان به یکی از تجربه‌های خود اشاره کرد و گفت: “یکی از تجربیات من در کار با کودکان پیش دبستانی، استفاده از فعالیت‌های هنری بود. با استفاده از رنگ‌ها و مواد مختلف، بچه‌ها می‌توانستند به راحتی احساسات و ایده‌های خود را بیان کنند و در حین انجام این فعالیت‌ها، مهارت‌های حل مسئله خود را تقویت کنند. همچنین برگزاری کارگاه‌های گروهی که در آنها کودکان به صورت مشارکتی و گروهی مشکلات را حل می‌کنند، تأثیر مثبتی بر ارتقای مهارت‌های تفکر انتقادی آنها داشت. در کل، تلاش برای ایجاد فضایی امن و خلاقانه، می‌تواند به افزایش مهارت‌ها و آگاهی کودکان کمک شایانی کند.”

کشف از مسیر آزمایش شگفتی می‌آفریند

انجام آزمایش‌های علمی همواره کودکان را شگفت‌زده می‌کند و مهمتر از این، مسیر ابتدا تا انتهای رسیدن به نتیجه است که کودکان لحظه به لحظه آن را گاهی با حیرت دنبال می‌کنند و رسیدن به تغییرات صورت گرفته، تازه سرآغاز پرسشگری است.

بهناز تراب‌پور که بیش از ۱۰ سال تجربه فعالیت در حوزه پیش دبستان دارد و از قالب‌های متنوع برای تربیت و یادگیری در کلاس‌های خود استفاده می‌کند در گفتگو با مرکز جامع تخصصی تربیت و یادگیری کودک می‌گوید: “نظاره‌گر بودن کودکان در حین اتفاق افتادن آن آزمایش، هم برای مربی جذاب است و هم بچه‌ها را شگفت‌زده می‌کند. برای مثال وقتی بچه‌ها رنگ زرد را با رنگ قرمز از طریق خمیر بازی یا رنگ‌های استاندارد دیگر ترکیب می‌کنند و شاهد تولد رنگ نارنجی هستند، چشمان آنان از شادی می‌درخشد‌‌. من بارها این صحنه‌های شگفت‌انگیز را شاهد بودم و از لذت بچه‌ها خودم لذت بردم.”

او درباره این نکته که اصولاً انجام آزمایش‌های علمی چقدر می‌تواند در پرورش حواس پنجگانه کودکان مفید و موثر واقع شود گفت: “خیلی زیاد. برای مثال من از طریق بازی با چشم‌بند، چشمان بچه‌ها را می‌بندم تا آنان با کنجکاوی از حواس مختلف خود مثل لامسه، بویایی و چشایی به کشف یک سری چیزها برسند. بچه‌ها از این بازی که در واقع نوعی آزمایش نیز هست خیلی خوب استقبال می‌کنند و گاهی تا یک ساعت سرگرم هستند.‌ در واقع از این طریق معنای حواس پنجگانه و کاربرد آن را به راحتی درک می‌کنند.”

تراب‌پور در خصوص استفاده از ابزارهای پیچیده و یا آزمایش‌های مبهم برای این کودکان گفت: “من خودم آزمایش‌های سخت را که خارج از درک نوآموزان باشد انجام نمی‌دهم. چون سردرگمی آن‌ها را دوست ندارم.  مثلاً برای این که کودکان من متوجه وجود هوا و سبک و سنگینی وزن‌ها بشوند، بادکنک را فوت کردیم و با نوع خالی آن مقایسه کردیم. همچنین برای آزمایش سبک و سنگین هم  کاغذ و سکه را روی آب قرار دادیم که برایشان قابل فهم و درک بود. و از انجام و تکرار آن لذت می‌بردند.”

وی در ادامه یادآوری کرد: “کودکان در بین آزمایش‌ها، به آن دسته از فعالیت‌ها واکنش‌های خوب و جذاب نشان می‌دهند که خودشان بتوانند آن آزمایش را انجام بدهند. در واقع هر کاری که با دستان کوچک خودشان قابلیت اجرایی داشته باشد را دوست دارند و شاید بارها خواستار تکرار آن باشند‌. زیرا این کار باعث درک بهتر فعالیت توسط آنان شده و در ذهن بچه‌ها تثبیت می‌شود‌.”

این مربی فعال در منطقه ۱۷ شهر تهران درباره ایجاد انگیزه در کودکان و فعال کردن حس بیشتر کنجکاوی آنان افزود: “ما باید به بچه‌ها این فرصت را بدهیم تا خودشان محیط و دنیای اطراف خود را آن گونه که می‌بینند تفسیر کنند. برای مثال یک بار در کلاس در مورد علائم راهنمایی و رانندگی با بچه‌ها صحبت کردیم. فردای آن روز هرکس در اطراف خود هر علائمی را دیده بود، درکلاس در موردش صحبت کرد و مورد توجه بقیه قرار گرفت. در همین رابطه یک بار درباره آرم استاندارد با هم صحبت کردیم و کودکان پس از آن، هر بار خوراکی را مصرف می‌کردند درباره نشان استاندارد روی آن جعبه یا بسته با شوق و ذوق حرف می‌زدند.”

این مربی در خاتمه خطاب به همکارانش تأکید کرد: “ذوق و شوق و هیجانی که در صحبت و کلام مربی وجود دارد باعث می‌شود تا بچه‌ها با علاقه‌مندی بیشتری به آن موضوع توجه کنند و با احساس بهتری موضوع را یاد بگیرند و آن را دنبال کنند.”