بازی‌های گروهی؛ راهی مؤثر برای تربیت و یادگیری کودکان پیش دبستانی

بازی‌های گروهی نه تنها سرگرم‌کننده هستند بلکه در توسعه مهارت‌های اجتماعی، عاطفی و شناختی کودکان ۵ تا ۶ ساله نقشی حیاتی ایفا می‌کنند.

دکتر سیما مهدی زاده طهرانی، روانشناس تربیتی و مدرس دانشگاه در گفتگو با مرکز جامع تخصصی تربیت و یادگیری کودک در خصوص نقش و اهمیت بازی‌های گروهی با بیان این مطلب گفت: “این بازی‌ها به تقویت همکاری، ارتباط مؤثر و تفکر انتقادی بچه‌ها کمک می‌کنند و همچنین اعتماد به نفس و مهارت‌های حرکتی کودکان را بهبود می‌بخشند. مربیان خلاق با طراحی بازی‌های گروهی متناسب با نیازهای کودکان، فضای مناسب برای یادگیری و رشد آنها را فراهم می‌آورند.”

وی که عضو هیئت مدیره انجمن مهدهای کودک و مدرس کارگاه‌های آموزشی ویژه مربیان نیز هست در ادامه یادآور شد: “بازی‌های گروهی از جمله ابزارهای قدرتمند برای تقویت مهارت‌های مختلف در دوران پیش دبستانی به شمار می‌روند. این بازی‌ها نه تنها به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌های اجتماعی خود را توسعه دهند، بلکه در بهبود توانایی‌های عاطفی، شناختی و حرکتی آن‌ها نیز تأثیرگذار هستند.یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بازی‌های گروهی، توسعه مهارت‌های اجتماعی است. کودکان در هنگام بازی با دیگران یاد می‌گیرند که چگونه با دوستان خود تعامل کنند، وظایف را تقسیم کنند و مشکلات را به صورت گروهی حل نمایند. این مهارت‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا در دنیای واقعی نیز با موفقیت با دیگران ارتباط برقرار کنند.”

دکتر مهدی‌زاده طهرانی که طراح اسباب بازی و داور جشنواره‌های اسباب بازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ادامه تأکید کرد: “از سوی دیگر، بازی‌های گروهی فرصت‌های مناسبی برای تقویت مهارت‌های عاطفی فراهم می‌کنند. کودکان در این بازی‌ها یاد می‌گیرند که چگونه احساسات خود را مدیریت کنند و به احساسات دیگران احترام بگذارند. این امر باعث رشد همدلی و درک عاطفی در آن‌ها می‌شود.”

وی همچنین در خصوص نقش مربیان خلاق در طراحی بازی‌ها نیز گفت: “مربیان خلاق می‌توانند با طراحی بازی‌های متناسب با ویژگی‌های سنی و نیازهای کودکان ۵ تا ۶ ساله، به رشد همه‌جانبه آن‌ها کمک کنند. این بازی‌ها باید نه تنها ساده و قابل فهم باشند بلکه از جذابیت‌های بصری و صوتی برای جلب توجه کودکان بهره ببرند. مربی با ایجاد محیطی امن و حمایتی، امکان یادگیری و همکاری مؤثر را برای کودکان فراهم می‌آورد و به آن‌ها فرصتی می‌دهد تا در فضایی بدون ترس از شکست، مهارت‌های جدیدی بیاموزند.”

این استاد دانشگاه در پایان افزود: “در مجموع، بازی‌های گروهی طراحی شده توسط مربیان خلاق می‌توانند نقش کلیدی در آموزش و تربیت کودکان پیش دبستانی ایفا کنند و زمینه‌ساز رشد و توسعه مهارت‌های فردی و اجتماعی آن‌ها شوند.”

روحیه پرسشگری کودکان را با قصه‌گویی تقویت کنیم

تقویت تفکر و روحیه پرسشگری در بچه‌ها، از جمله اهدافی است که مربیان لازم است در انتخاب کتاب برای قصه‌گویی درنظر داشته باشند تا کودکان بعد از شنیدن داستان به چیزی که شنیده‌اند فکر کنند و بتوانند درباره آن نظر بدهند.

زهرا توکلی که سالهاست در حوزه کتاب‌خوانی و قصه‌گویی برای کودکان فعالیت دارد، درباره روش پاسخگویی به پرسش‌های ایجاد شده از قصه در ذهن کودکان کنجکاو با بیان این مطلب گفت: “برای این منظور بهتر است سؤالاتی از بچه‌ها بپرسیم که باز باشد. سؤالاتی مثل اینکه به نظر شما چرا شخصیت قصه مورد نظر این کار را انجام داد؟ اگر تو جای او بودی چه می‌کردی؟ چه کار باید می‌کرد که این اتفاق نیفتد؟ و پرسش‌هایی شبیه این را با نوآموزان مطرح کنیم. البته طرح سؤالات بسته که جواب ثابت و مشخصی دارد هم باعث بالابردن دقت بچه‌ها در گوش کردن و درک مطلب می‌شود.”

وی درباره قابلیت ساختن کاردستی یا فعالیت‌های دست‌ورزی برخی کتاب‌ها و قصه‌ها افزود: “یکی از کارهایی که قصه‌گویی و کتابخوانی را برای بچه‌ها لذت‌بخش می‌کند و ما را به هدفمان که انس با قصه، کتاب و لذت بردن از این فعالیت است نزدیک‌تر می‌کند، همانا انجام فعالیت‌های مرتبط با اصل قصه است. نقاشی، کاردستی، نمایش خلاق، اوریگامی و سایر فعالیت‌های خلاقانه مرتبط با قصه، شخصیت‌های آن، فضای مرتبط و امثال آن، فرآیند قصه‌گویی برای بچه‌ها را هیجان‌انگیز و لذت‌بخش می‌کند.”

توکلی که از تجربه کتابخوانی برای کودکان در سنین مختلف برخوردار است افزود: “طراحی بازی از درون قصه این فرصت را به مربیان‌ می‌دهد تا از این طریق در زمینه‌های تربیت و یادگیری نیز فعالیت اثرگذار داشته باشند. در همین رابطه می‌توان به بازی‌های معمایی که خیلی هم برای بچه‌ها جذاب است اشاره کرد. بیست سؤالی و پانتومیم در حد توان ذهنی بچه‌ها مورد استقبال آنان قرار می‌گیرد. من گاهی شروع به کشیدن یک شکلی روی تخته می‌کنم و از بچه‌ها می‌خواهم بعد از رسیدن به یک مرحله، حدس بزنند شکل مورد نظر چیست. گاهی این تصویر مربوط به قصه‌ای است که پیش از این برایشان گفته شده است. همچنین می‌توان برخی ابزارها و وسایل مرتبط با یک قصه را در جایی پنهان کرده تا نوآموزان برای پیدا کردن آن شروع به جستجو کنند.”

توکلی که دوره‌های فلسفه برای کودکان را هم گذرانده در خصوص شیوه آشنا کردن بچه‌ها با مفهوم ترتیب یک رخداد بر اساس قصه و داستان معتقد است: “برای اینکه بچه‌ها با مفهوم ترتیب رخداد آشنا بشوند و توالی داستان را درک کنند، از قبل از همه تصاویر کتاب قصه عکس می‌گیرم و آن‌ها را پرینت (چاپ) می‌کنم. پس از یک بار خواندن قصه، این تصاویر را بین بچه‌ها تقسیم می‌کنم و دوباره شروع به تعریف قصه می‌کنم. این بار بچه‌ها حواسشان به تصاویر قصه که در اختیار دارند هست. هر کجا که قصه به آن تصویر رسید کودکی که آن را در اختیار دارد پیش من آمده و تصویر را تحویل من داده و من نیز آن را روی دیوار کلاس یا تخته می چسبانم. قصه که به پایان رسید تصاویر هم مثل قطار پشت سر هم روی دیوار نصب شده است. حالا این بار خود بچه‌ها می‌توانند از روی تصویرها قصه را دوباره برای هم تعریف کنند.”

مراقب ماهیچه‌های ظریف انگشتان دست نوآموزان در نقاشی باشیم

نوآموزان برای رنگ‌آمیزی و نقاشی به رنگ انگشتی و مدادشمعی بیشتر از مداد رنگی علاقه دارند و مربیان به دلیل ظرافت انگشتان دست کودکان باید به این نکته توجه کنند.

اسما افضلی، مربی پیش دبستان با بیش از ۱۰ سال سابقه و تجربه با بیان این نکته گفت: “در اوایل کار و کلاس به علت ضعف ماهیچه‌های ظریف انگشتان دست نوآموزان، بهتر است که مربیان برای فعالیت نقاشی، رنگ انگشتی، ماژیک و مداد شمعی را در اختیار آنان قرار بدهند و بعد از گذشت مدت زمانی که ماهیچه‌های ظریف دست آنان تقویت شد، مداد رنگی را در اختیار نوآموزان قرار بدهیم.”

وی در خصوص حوصله کودکان در رنگ‌آمیزی تصاویر بزرگ با مداد رنگی که نوک باریکی نسبت به ماژیک و مداد شمعی دارد و زمان بیشتری از آنان می‌گیرد تا کار به نتیجه برسد گفت: “رنگ آمیزی تصاویر بزرگ با هاشور و نقطه‌گذاری باعث می‌شود نوآموزان بدانند که با روش‌های مختلف می‌توان این رنگ‌آمیزی را انجام داد. بدین ترتیب هم نقاشی به سرعت کامل شده و هم خلاقیت آنها به مرحله رشد و شکوفایی می‌رسد.”

او که کارشناس روانشناسی است و در مجتمع آموزشی دخترانه سما شهر شیراز فعالیت می‌کند در پاسخ به این پرسش که اگر نوآموزان کلاس شما اشیا و اشکالی را که رنگ مشخص دارند را متفاوت رنگ کنند (مثل خورشید که زرد رنگ بوده و کودک آن را بنفش نقاشی و رنگ آمیزی کند) عکس العمل شما چگونه خواهند بود گفت: “باید نوآموزان را در انتخاب رنگ تصاویر آزاد گذاشت و نقاشی و رنگ‌آمیزی آنها نباید مورد قضاوت قرار بگیرد. بچه‌ها خودشان به مرور زمان متوجه رنگ‌های واقعی خورشید، درخت و… می‌شوند. تعیین چارچوب و آموزش نقاشی باعث می‌شود ذوق، استعداد و توانایی‌های ذاتی و خلاقانه نوآموزان به تدریج از بین برود.”

وی همچنین در بین قالب‌های مختلف فعالیت‌های دوره پیش‌دبستان از نقاشی و رنگ‌آمیزی به عنوان فعالیت‌هایی یاد کرد که در نزد کودکان از جایگاه بالایی برخوردار است. زیرا نوآموزان پیش دبستانی هنوز قادر به نوشتن و خواندن نیستند و نقاشی ابزار خوبی برای ابراز عواطف و احساسات، بروز هیجانات درونی و تخیلات آنان است.

افضلی در پایان در خصوص یکی از تجارب خود در زمینه فعالیت نقاشی بدون کاغذ و مداد رنگی گفت: “برای مثال می‌توان از مسواک و گواش برای رنگ آمیزی  بصورت افشانه استفاده کرد. نقاشی با گوش پاک کن و رنگ انگشتی و همچنین نقاشی با پنبه و گیره لباسی و گواش برای رنگ‌آمیزی تصاویر بزرگ، (به این صورت که پنبه را با گیره لباسی می‌گیریم و در گواش فرو می‌بریم و بعد رنگ‌آمیزی می‌کنیم.) می‌توان نام برد. نقاشی با اسفنج و رنگ انگشتی، نقاشی خراش (ابتدا تمامی صفحه را با رنگ‌های مختلف مداد شمعی رنگ آمیزی می‌کنیم بعد روی همه رنگ‌ها را با رنگ سیاه می‌پوشانیم و سپس با یک جسم نوک تیز روی صفحه نقاشی می کشیم)، نقاشی روی شن یا آرد یا نمک و در نهایت نقاشی با پر پرندگان از جمله نقاشی‌هایی است که می‌توان بدون استفاده از مداد رنگی یا سایر ابزارهای معروف نقاشی آنها را انجام داد.”

در توصیف برای کودکان روی ممکن‌ها تأکید کنیم

ایجاد نشاط، برانگیختگی احساسات و کسب لذت، الگو پذیری و تمایل به ادامه‌ بازی و به نتیجه رساندن آن، از ویژگی‌های عمومی بازی‌ها و وجوه مشترک آن در بین بچه‌هاست. 

کبری شهودی مربی باتجربه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در خصوص اهمیت و جایگاه بازی در حوزه تربیت و یادگیری نوآموزان می‌گوید: “کودک در بازی‌ها می‌آموزد که با دیگران تعامل کند و برای رسیدن به موفقیت و پیروزی در بازی تلاش کند و اجازه دهد دوستانش در حلاوت این پیروزی سهیم شوند. همچنین کودکان در هنگامی که دوستان آنان در انجام یک فعالیت به موفقیت می‌رسند نیز خود را در شادی آن‌ها سهیم می‌دانند و در این زمینه کودک می‌آموزد که قالب‌پذیری و انعطاف داشته باشد. کودکان در انجام بازی‌ها، نظم، همکاری، رعایت حقوق دیگران و احترام به قوانین بازی را آموخته و آن‌ها را رعایت می‌کنند.”

او که دانش آموخته پژوهش هنر در مقطع ‌کارشناسی ارشد است در ادامه تأکید کرد: “مربی از طریق بازی می‌تواند نکات بسیاری را به کودکان یاد بدهد و فرصت تجربه کردن‌های متعدد را برای آنان فراهم آورد. این فرصت هر بار می‌تواند در یک قالب مانند برف بازی، خاله بازی و سایر بازی‌های دیگر برای کودکان مهیا شود.”

شهودی سپس یادآور شد: “مربی می‌تواند از طریق بازی، قدرت توصیف اشیا، محیط و افراد را در کودکان بالا ببرد اما باید مراقب باشد که برای مثال قشنگ بودن زمستان را محدود به این نکته نکند که چون برف بازی می‌کنیم پس این فصل زیباست. زیرا این نتیجه‌گیری غیر منطقی به نظر می‌رسد. چون قرار نیست در همه‌ اقلیم‌ها در زمستان‌ها، کودک شاهد بارش برف باشد. بنابراين باید نکاتی بزرگ و مهم شود که اگر برای نمونه درست کردن گلوله برفی و آدم برفی امکان نداشت، کودک ما باز هم از زمستان لذت ببرد. توصیف خود زمستان، گرم بودن بخاری، گرم و نرم بودن لباس های زمستانی، پوتینی که در زمستان می‌پوشیم، کلاه و شال گردن، دیدن رد پای کلاغ روی برف، چای داغ کنار مامان، یک پیاله آش رشته، قصه‌ای که می‌توان در شب‌های این فصل شنیده شود و یک سلسله نکات دیگر را که همواره میسر و ممکن هست را برای اهمیت زمستان برای او مطرح کنیم و در کنارش به بر ف بازی در صورت بارش برف هم اشاره کنیم. کودک باید با راهنمایی مربی بداند که در این فصل و شب‌های طولانی آن می‌توان در جمع خانواده نشست برای مثال آلبوم‌های خانوادگی را ورق زد و از زبان پدربزرگ و مادربزرگ و یا دیگر بزرگترهای خانواده چیزهای جالب و جدیدی را شنید و یاد گرفت.”

وی در پایان نیز گفت: “بازی‌ها برای این گروه سنی شناور است. کودک از مامان بازی شروع می‌کند و بچه را تر وخشک می‌کند و با ماشین بازی ادامه می‌دهد و در ادامه به خانه خاله می‌رود و همینطور نقش عوض می‌کند. مربی نیز باید نیاز آن‌ها را درک کند‌ و بچه‌ها را مطابق نیازشان هدایت کند و برای اینکه نبض کارگاه دستش باشد، بازی در بازی ارائه کند. مربی خلاق باید بلد باشد اگرکودکی از جمع خارج شد، بازی جدید طرح کند و ناخودآگاه کودک را بدون آنکه مورد اشاره قرار بگیرد، میان بچه‌ها قرار دهد و اجازه دهد تا راحت به کار مورد علاقه‌اش اقدام کند. این گونه است که کودک خود را از دیگران جدا نمی‌داند.”

ایجاد حس آرامش از فواید سفالگری است

کودکان معمولاً نمی‌توانند برای مدت طولانی روی یک کار تمرکز کنند، اما وقتی صحبت از خاک به میان می‌آید، می‌توانند در کار خود غرق شوند و این یکی از خواص آرامش دهنده بازی با خاک رس است.

مهسا عرب، كارشناس ارشد روانشناسی تربيتی و مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در استان سیستان و بلوچستان با بیان این نکته در خصوص ارزش و جایگاه استفاده از خاک رس به عنوان یک ابزار بازی‌سازی و کاردستی در حوزه کودکان می‌گويد: “دلایلی که باعث می‌شود آن‌ها جذب کار خود شوند، حول واکنش فیزیکی از خاک رس، داشتن یک خروجی فیزیکی برای بیان احساسات و ایده‌های خود، یا داشتن کنترل و اراده آزاد بر روی خاک رس است.”

وی که از سال‌ها تجربه فعالیت با کودکان در رشته‌های مختلف برخوردار است می‌افزاید: “‌ایجاد حس آرامش و تمرکز، از بین بردن استرس، اضطراب و افسردگی همه و همه از فواید سفالگری برای کودکان است. اگر کودکی اضطراب، مشکلات توجه یا سطح فعالیت بالایی دارد، سفالگری به طور بالقوه می‌تواند با کمک به تمرکز در یک کار برای مدت زمان طولانی، به تسکین اضطراب او کمک کند.”

این مربی که در رشته‌های مختلف هنری همچون نقاشی، کاردستی و بازی نیز تجارب ارزنده‌ای دارد همچنین یادآور شد: “‌علاوه بر آن کودکان مبتلا به افسردگی می‌توانند با داشتن یک خروجی فیزیکی برای بیان مسائل خود از کار با خاک رس سود ببرند. خاک رس نه تنها برای کمک به کودکان استفاده می‌شود، بلکه به عنوان یک درمان برای کمک به بزرگسالان به منظور مقابله با مشکلات مختلف نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. ماهیت شفابخش و آرام ‌بخش بودن خاک رس بارها و بارها برای کمک به افراد در هر رده سنی اثبات شده است.”

او در پایان یادآور شد: “‌فرآیند یادگیری اغلب مهم‌تر از چگونگی نتیجه‌گیری محصول در پایان کار است. دانشی که کودکان از خلق آن به دست می‌آورند به آن‌ها کمک می‌کند تا به خود ارزشمندی دست یابند و بدانند که توانایی خلق قطعات هنری را دارند. داشتن یک قطعه تمام شده باعث غرور کودکان می‌شود و نگه داشتن و یا حتی هدیه دادن آن به اقوام، ارزش خاصی به زندگی کودک می‌افزاید.”

قصه‌ها زندگی ما هستند

قصه‌گویی ساده‌ترین ابزار و واسطه‌ تربیتی است که به دلیل همذات پنداری در آن، کودک خودش را به جای شخصیت قهرمان قصه می‌گذارد و از این طریق بهبود رفتاری در مسیر تربیتی کودک اتفاق می‌افتد.

بهنوش بساک کاظمی قصه‌گوی بین المللی و برگزیده چندین دوره جشنواره‌های قصه گویی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گفتگو با مرکز جامع تخصصی تربیت و یادگیری کودک با بیان این مطلب گفت: “مسیری که برای شخصیت‌ها در قصه تعریف می‌شود، خودش تجربه‌های نزیسته را به کودکان یاد می‌دهد. خاطرم هست یک بار قصه‌ “یک جعبه پر از دروغ” به من کمک کرد که به مخاطبانم یاد بدهم دروغ اعتبار آدم را از بین می‌برد و اعتماد را به صفر می‌رساند و اینجاست که ما به یک چوپان دروغگو تبدیل می‌شویم. این در واقع داستان پسری است که بسیار دروغ می‌گوید تا تکالیفش را انجام ندهد.”

این مدرس و داور جشنواره قصه‌گویی درباره اینکه چطور می‌توانیم از طریق قصه احساسات و افکار کودکان را درک کرده و همچنین نکات مهم اخلاقی و تربیتی را به آنان انتقال بدهیم نیز گفت: “قصه‌ها همان زندگی ما هستند اما گاهی فانتزی، گاهی فولکلور و گاهی هم از زبان حیوانات برای بچه‌ها نقل می‌شوند. برای همین وقتی کودکان قصه را به درستی می‌شنوند، با اتفاقات و فراز و فرودهای قصه و شخصیت‌های آن احساس همدردی می‌کنند و همین باعث می‌شود به مرور زمان و با شنیدن دیگر قصه‌ها بتوانند احساسات خود را به درستی بیان کرده و دیگران نیز او را درک کنند.”

بهنوش بساک در خصوص این موضوع که از طریق قصه چطور می‌توان مهارت‌های شنیداری و گفتاری کودکان را  تقویت کرد و به آنان اعتماد به نفس بدهیم تا هم بتوانند خوب حرف خود را بزنند و هم به درستی شنونده صحبت‌های دیگران باشند گفت: “قصه‌گویی زمانی اتفاق می‌افتد که قصه‌گو قصه را خوب و دقیق بگوید و مخاطب نیز قصه را با دقت بشنود. اینجاست که حس شنیداری شنونده قصه تقویت می‌شود. وقتی کودک یا مخاطب خوب بشنود، می‌تواند خوب تکرار کند و این گونه فن بیان تقویت می‌شود.”

برخی کودکان در برقراری ارتباط با دیگر افراد و حتی همسالان خود ضعیف هستند. این مدرس قصه‌گویی درباره اینکه چطور می‌توان از طریق قصه‌گویی به آنان کمک کرد تا در این زمینه بهبودی حاصل شود یادآور شد: “قصه‌گو در هنگام اجرای قصه‌گویی با پرسش از بچه‌ها و مخاطبان خود، هم توجه آنها را به قصه جلب می‌کند و هم از کسانی که کمروتر هستند سؤال می‌پرسد تا آنان را هم تشویق به صحبت کردن کند. عدم برقراری ارتباط گاهی ناشی از کم رویی و گاهی هم ناشی از ندانستن چگونگی برقراری ارتباط است.”